28 października 2025 roku, Rada Ministrów przyjęła projekt ustawy o asystencji osobistej osób z niepełnosprawnościami. Po latach intensywnych debat, konsultacji i nieustającego zaangażowania środowisk osób z niepełnosprawnościami, projekt Ustawy o asystencji osobistej wreszcie nabiera konkretnego kształtu. Jest to moment przełomowy, który ma szansę systemowo uregulować wsparcie dla szerokiej grupy beneficjentów, przenosząc je z poziomu lokalnych programów projektowych na grunt ogólnopolskiego, ustawowego rozwiązania. Warto zatem przyjrzeć się kluczowym założeniom tego projektu, zrozumieć przyczyny jego długotrwałego procesu legislacyjnego oraz zastanowić się nad potencjalnymi wyzwaniami i lukami, które mogą się pojawić w trakcie wdrażania.
Dlaczego tak długo?
Długotrwały proces powstawania ustawy wynikał z kilku wzajemnie na siebie oddziałujących czynników. Przede wszystkim, systemowe uregulowanie asystencji osobistej wymagało nie tylko precyzyjnego określenia godzin wsparcia czy stawek, ale przede wszystkim konieczności usankcjonowania prawnego zgodnie z międzynarodowymi zobowiązaniami. Oznaczało to konieczność przeprowadzenia szerokich konsultacji społecznych z udziałem samorządów, ekspertów, a przede wszystkim samych osób z niepełnosprawnościami i organizacji pozarządowych.
Co istotne, wyzwaniem była również konieczność zapewnienia trwałego i stabilnego finansowania oraz stworzenia mechanizmów, które umożliwią jednolitą realizację usługi w całym kraju, bez względu na zamożność czy specyfikę lokalną danego regionu. Dodatkowym czynnikiem opóźniającym były pojawiające się różne wersje projektów (rządowy, prezydencki, poselski) oraz złożone i czasochłonne negocjacje międzyresortowe, co łącznie sprawiło, że droga od koncepcji do gotowego projektu była znacznie dłuższa niż pierwotnie zakładano.
Najważniejsze założenia ustawy
Projekt ustawy wprowadza szereg konkretnych rozwiązań, które mają stać się filarami nowego systemu asystencji osobistej.
Zakres i liczba godzin
Ustawa docelowo ma objąć około 100 000 osób. Główną grupą beneficjentów będą osoby z niepełnosprawnością w wieku od 18 do 65 lat. Kluczowym elementem jest elastyczny zakres wsparcia: planuje się, że liczba godzin asystencji będzie wynosiła od 20 do imponujących 240 godzin miesięcznie, a konkretny wymiar wsparcia będzie ustalany indywidualnie w zależności od stopnia i charakteru potrzeb danej osoby.
Warunki realizacji i wybór
Wprowadzona zostanie możliwość wyboru wykonawcy usługi. Osoba z niepełnosprawnością będzie mogła zdecydować, czy usługa ma być realizowana przez samorząd czy też przez organizację pozarządową (NGO), a także będzie miała prawo do wyboru konkretnego asystenta. Asystenci, których wynagrodzenie ma wynosić od 49 do 55 zł brutto za godzinę (stawki na moment publikacji projektu), mają podlegać weryfikacji i przechodzić specjalistyczne szkolenia. Przewidziane jest również utworzenie rejestru realizatorów usługi, co ma zapewnić standaryzację i monitorowanie jakości.
Harmonogram wdrożenia
Zakłada się, że projekt wejdzie w życie z pewnym opóźnieniem w stosunku do oczekiwań. Wnioski o asystencję osobistą mają być przyjmowane od 1 stycznia 2027 roku, natomiast faktyczne uruchomienie usługi planowane jest od kwietnia 2027 roku.
Co z osobami 65+?
Jedną z najbardziej palących kwestii i zarazem największym wyzwaniem krytycznym projektu jest ograniczenie wiekowe dla pierwotnych beneficjentów. Ustawa koncentruje się na osobach w przedziale 18–65 lat. Choć istnieją zapisy pozwalające na kontynuację wsparcia dla tych, którzy nabyli do niego prawo przed ukończeniem 65. roku życia, wciąż pozostaje nieuregulowana kwestia osób starszych (powyżej 65 lat), u których niepełnosprawność powstała po osiągnięciu tego wieku.
Brak kompleksowego i systemowego rozwiązania dla tej grupy demograficznej, która również w dużej mierze potrzebuje asystencji osobistej, może doprowadzić do powstania luki w systemie. W praktyce oznacza to, że osoby starsze z nowo nabytą niepełnosprawnością mogą być zmuszone do korzystania z mniej dostosowanych form wsparcia, co stoi w sprzeczności z ideą uniwersalnej dostępności i godności.
Rola organizacji pozarządowych
Wejście w życie ustawy nie umniejszy, a wręcz wzmocni kluczową rolę organizacji pozarządowych. Do tej pory to właśnie one często pełniły rolę „ratunkową”, realizując usługi asystencji w skali lokalnej, projektowo i czasowo, wypełniając tym samym lukę systemową.
W nowym systemie, organizacje pozarządowe staną się równorzędnymi wykonawcami usług obok samorządów. Ich rola będzie niezastąpiona zarówno w bezpośredniej realizacji wsparcia, jak i w procesie szkolenia, rekrutacji oraz monitorowania jakości pracy asystentów. Zaangażowanie silnego sektora pozarządowego z jego doświadczeniem i zaufaniem w środowisku osób z niepełnosprawnościami będzie kluczowe dla zagwarantowania powszechnej dostępności usługi w każdym powiecie oraz dla utrzymania wysokich standardów pracy, szczególnie w początkowym, trudnym okresie wdrażania.
Wątpliwości i uwagi krytyczne
Mimo że projekt ustawy stanowi ogromny krok naprzód, nie jest wolny od uwag krytycznych, które wymagają dalszej uwagi:
- Brak automatycznej waloryzacji stawek. Choć stawka godzinowa (49–55 zł brutto) jest ustalona, projekt nie przewiduje mechanizmu automatycznej waloryzacji tych stawek. W warunkach inflacji i rosnących kosztów życia, brak mechanizmu indeksacji może po kilku latach doprowadzić do spadku atrakcyjności zawodu asystenta, a w konsekwencji, do problemów z rekrutacją i utrzymaniem wykwalifikowanej kadry.
- Maksymalna liczba godzin. Limit 240 godzin miesięcznie jest znaczący, ale dla osób z najwyższym stopniem niepełnosprawności i potrzebą niemal całodobowego wsparcia, może być on wciąż niewystarczający, wymagając dalszego uzupełniania wsparciem z innych źródeł.
- Realizacja i dostępność geograficzna. Największym wyzwaniem po wejściu ustawy w życie będzie powszechna dostępność usługi. Kluczowe będzie zapewnienie, że usługa asystencji nie będzie „papierowym prawem”, ale faktycznie będzie dostępna dla każdego uprawnionego, niezależnie od jego miejsca zamieszkania (duże miasto czy mała gmina), oraz czy organy samorządowe będą miały wystarczające zasoby i chęci do realizacji tego zadania.
- Jakość i koordynacja szkoleń. Prowadzenie rejestru i szkoleń to dobry krok, ale ich efektywność będzie zależeć od jakości koordynacji, monitorowania oraz zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych na realizację wysokiej jakości programów szkoleniowych dla asystentów. Zapewnienie jednolitych i wysokich standardów pracy jest niezbędne do budowania zaufania do nowego systemu.
Co dalej?
Projekt ustawy o asystencji osobistej, po przyjęciu przez Radę Ministrów, wkracza w kluczową fazę procesu legislacyjnego, który jest niezbędny do jej finalnego uchwalenia i wejścia w życie. Teraz czeka go ścieżka parlamentarna: najpierw trafi do Sejmu, gdzie odbędzie się pierwsze czytanie, głównie w odpowiednich komisjach, a następnie zostanie poddany pod głosowanie na posiedzeniu plenarnym izby. Po pomyślnym przegłosowaniu, dokument zostanie przekazany do Senatu, który ma prawo wniesienia poprawek lub przyjęcia ustawy w brzmieniu uchwalonym przez Sejm. Ostatnim etapem jest przekazanie przyjętej przez obie izby ustawy Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej do podpisu, co jest warunkiem koniecznym do jej ogłoszenia w Dzienniku Ustaw – dopiero wtedy ustawa o asystencji osobistej stanie się obowiązującym prawem, rozpoczynając tym samym długo oczekiwane zmiany w systemie wsparcia.
