Blog

Minut czytania: 9

Stopnień trudności tekstu: niski

1. Zachowek – czym jest?

Zgodnie z definicją, którą możemy znaleźć chociażby na Wikipedii – zachowek to „instytucja prawa spadkowego, mająca na celu ochronę najbliższych osób spadkodawcy przed dowolnym korzystaniem przez niego ze swobody testowania i rozporządzania jeszcze za życia swoim majątkiem w drodze darowizn”.

Ja opisałbym go jeszcze prościej: Prawo najbliższego do otrzymania określonej kwoty, gdy został pominięty w testamencie lub zmarły rozdał majątek przed śmiercią.

Przykłady, kiedy można żądać zachowku:

• Rodzic wpisuje do testamentu jedynie jedno z dwójki dzieci.
• Rodzic przed śmiercią daruje jednemu z dzieci mieszkanie, samochód i wszystkie oszczędności. Po śmierci rodzica okazuje się, że zmarły na koncie ma jedynie niewielkie oszczędności.
• Ojciec trójki dorosłych dzieci przed śmiercią przekazuje dom organizacji pozarządowej zajmującej się wsparciem osób bezdomnych.

2. Zachowek – jaki jest jego cel?

Zachowek ogranicza prawo do dowolnego przekazania majątku w testamencie. Wprowadzając ten przepis uznano, że najbliżsi nie powinni zostać w pełni pominięci przy podziale majątku po zmarłym.

Prawo zmarłego do dysponowania swoim majątkiem zostało uznane za mniej ważne, niż więzy krwi i obowiązki z nich wynikające.

Czy jest to słuszne? Jako odpowiedź możemy jedynie napisać, że Trybunał Konstytucyjny kilkukrotnie potwierdzał konstytucyjność przepisów o zachowku, co skutecznie zamyka tę dyskusję. 😊

3. Zachowek – ile wynosi i jak określić jego wysokość?

Zachowek oblicza się w trzech etapach

Etap 1 – ustalamy, ile osób dziedziczyłoby po zmarłym bez testamentu

Zachowek to połowa udziału w spadku, który przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym (2/3 gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy lub gdy jest małoletni). Przykład: jeżeli po zmarłym dziedziczą dwie dorosłe osoby, które są zdolne do pracy i jedna z nich została pominięta w testamencie, może ona dochodzić od drugiej 1/4 (czyli połowy połowy) kwoty stanowiącej podstawę do obliczenia zachowku, czyli substratu zachowku.

Etap 2 – ustalamy, ile wynosi substrat zachowku i mnożymy go przez  ułamek uzyskany w etapie 1.

Substrat zachowku =  wartość majątku zmarłego + część darowizn dokonanych za życia – długi zmarłego.

Majątek zmarłego to wszystkie nieruchomości (czyli domy, mieszkania, działki itp.), oszczędności, przedmioty (rzeczy ruchome) i prawa majątkowe, które zmarły pozostawił po sobie.

Wartość darowizn liczymy zgodnie z ich wartością w chwili śmierci spadkodawcy, a nie dokonania darowizny. Przykładowo mimo tego że dom przekazany 2005 roku miał wtedy wartość jedynie 200.000 zł, a teraz jest już warty blisko 1 milion złotych, do spadku dodajemy jego obecną wartość.

W przypadku osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku (czyli tymi, którzy w tej sprawie dziedziczą lub mogą żądać zachowku), do udziału spadkowego zaliczamy wszystkie darowizny poza drobnymi darowiznami zwyczajowo przyjętymi.

W przypadku innych osób nie doliczamy także darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty od śmierci zmarłego.

Uwaga! Ograniczenie 10 lat nie obowiązuje w przypadku osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku – jest to częsty błąd popełniany nie tylko przez autorów artykułów w Internecie, ale także prawników na salach sądowych.

Oznacza to, że nawet jeżeli spadkobierca otrzymał mieszkanie 30 lat temu, można uwzględnić jego wartość przy obliczaniu zachowku.

Etap 3 – od otrzymanej kwoty odejmujemy, to, co uprawniony do zachowku otrzymał do tej pory od zmarłego.

Zgodnie z przepisami musimy odjąć:

• Darowizny i zapisy windykacyjne otrzymane przez uprawnionego do zachowku
• Koszty wychowania i wykształcenia, jeżeli te koszty były ponadprzeciętne w tym środowisku

4. Zachowek – komu się należy?

Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom zmarłego:

• Zstępni to wszyscy potomkowie zmarłego (dzieci, wnuki itd.). Zachowek tak jak spadek przysługuje najpierw dzieciom zmarłego, a dopiero, jeżeli zmarli lub zostali wydziedziczeni – wnukom.
• Małżonkowi zachowek nie przysługuje w przypadku orzeczonej przez sąd separacji lub rozwodu.
• Rodzice mają prawo do żądania zachowku jedynie, gdy zmarły nie ma zstępnych (dzieci, wnucząt itd.).

5. Zachowek – jak dochodzić?

Zachowku można dochodzić w sądzie przez wniesienie pozwu. Z tego względu trzeba liczyć się z opłatą sądową oraz w przypadku korzystania z pomocy prawnika, także wynagrodzeniem za jego usługi.

Opłata sądowa jest uzależniona od wysokości zachowku i co do zasady jest to 5% wysokości zachowku, którego dochodzimy. Warto pamiętać, że opłatę w przypadku wygranej odzyskujemy od pozwanego.

Sprawę można także rozwiązać polubownie –  zawierając ugodę pomiędzy stronami. Jest to bardzo dobre wyjście z sytuacji, bo daje zdecydowanie większą szansę zachowania dobrych relacji rodzinnych. Niestety ze względu na brak zrozumienia dla prawa do zachowku, szanse na ugodę są zwykle niewielkie.

6. Zachowek – kto odpowiada? Zachowek a darowizna. Czy można dochodzić zachowku od darowizny?

Za zachowek odpowiada:

1) Spadkobierca

2) Osoba, na którą zmarły dokonał zapisu windykacyjnego w testamencie

3) Osoba, która otrzymała darowiznę od zmarłego za jego życia

Kolejność na tej liście nie jest przypadkowa. Zachowku od osoby z wyższym numerem możemy dochodzić, jedynie jeżeli nie da się uzyskać go od osób z niższymi numerami.

Zachowek płaci zwykle spadkobierca, czyli osoba, która otrzymała spadek.

Jeżeli nie jest możliwe uzyskanie zachowku (w całości lub w części) od spadkobiercy, zachowku można dochodzić od osoby na rzecz, której dokonano zapisu windykacyjnego.

Jeżeli i to nie jest możliwe, zachowku można domagać się od osoby, która otrzymała darowiznę od zmarłego.

7. Ograniczenie odpowiedzialności za zachowek

Każda z osób wymienionych w powyższym punkcie, odpowiada tylko do wysokości zachowku, jaki sama by otrzymała (niestety przy sprawie o zachowek musimy pogodzić się z naprawdę dużą ilością liczenia).

8. Zachowek – przedawnienie. Kiedy przedawnia się zachowek?

Zachowek przedawnia się z upływem 5 lat od:

• Ogłoszenia testamentu – w przypadku dochodzenia zachowku od spadkobiercy
• Śmierci spadkodawcy (osoby zmarłej po się dziedziczy) – w przypadku dochodzenia zachowku od osoby, na którą zmarły dokonał zapisu windykacyjnego lub osoby, która otrzymała od niego darowiznę za życia.

9. Kiedy nie należy się zachowek:

A. Zachowek a wydziedziczenie

Wydziedziczenie to właśnie pozbawienie prawa do zachowku.

Co ważne wydziedziczenie musi zostać wpisane w testamencie wraz z podaniem uzasadnienia.

Przepisy wprost wskazują, jakie zachowanie może uzasadnić wydziedziczenie. Uprawniony do zachowku może zostać wydziedziczony jeżeli:

1) wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;

2) dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;

3) uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wydziedziczenie sprawia, że daną osobę traktuje się jako zmarłą. Oznacza to, że zachowku będą mogły żądać jego dzieci.

B. Niegodność dziedziczenia

Zachowku nie otrzyma także osoba, którą sąd uzna za niegodną dziedziczenia. Zgodnie z art. 928 kodeksu cywilnego, sąd za niegodną dziedziczenia może uznać tylko osobę, która:

1) dopuściła się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2) podstępem lub groźbą nakłoniła spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodziła mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3) umyślnie ukryła lub zniszczyła testament spadkodawcy, podrobiła lub przerobiła jego testament albo świadomie skorzystała z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

C. Zasady współżycia społecznego – art. 5 kodeksu cywilnego

Jeżeli przyznanie zachowku w danej sprawie byłoby niezgodne z zasadami współżycia społecznego lub z samym celem zachowku, sąd może nie przyznać zachowku lub obniżyć jego wysokość. O celu zachowku pisaliśmy w pkt 2 tego artykułu.

Przykład sytuacji, w której zachowek można obniżyć: Sąd Najwyższy orzekł, że jest to możliwe, jeśli przyznanie zachowku obrażałoby moralność czy poczucie sprawiedliwości.

i to (prawie) wszystko…

Mamy nadzieję, że nasz artykuł odpowiedział na wszystkie Wasze pytania i w przystępny sposób pozwolił Wam na zrozumienie czym jest zachowek.

Wiele wartościowych i bardzo szczegółowych porad na temat zachowku znajdziecie na blogu adwokata Iwo Klisz z Wrocławia: https://zachowek.biz.pl/